Adnan Oktar: Həqiqətən Allahın ruhunu daşıyan insanın, onsuz da şüuru açıq olur. Lakin insanların əksəriyyəti ölüdür. Ölü insanlardan ötrü insanlar çox təəccüblənirlər. Məsələn, insanlar onlara ən məqbul bir şeyi belə başa sala bilmir. Məsələn, açıq şəkildə, göz görə-görə əxlaqsızlıq edir, vicdansızlıq edir. İnsanlar da təəccüblənərək; "bu necə insandır?" deyir. Halbuki o bunu, ölü olduğu üçün edir. Allah onlar barədə; "gözləri görməz", şeytandan Allaha sığınıram, "qulaqları eşitməz, qəlb gözləri də kordur" deyir. "Sən onları diri hesab edərsən, halbuki onlar ölüdürlər" deyir. Allah tam bir cəsəddən bəhs edir. Bunlar möhkəm ayələrdir, mənaları aydındır. Yəni məxluqdur, anlamır. Allah qəlb gözünü də kor etmişdir. İnsanlar da onlardan insanlar üçün, Allah üçün, Quran üçün yaxşı bir əməl gözləyirlər. Qətiyyən belə şey etməzlər. Məsələn, onlara başa salmaq üçün göm-göy göyərir, dərdini heç cür başa sala bilmir. Daşa deyirmiş kimi. Belə insanlar təsirlənməzlər, heç bir şey olmaz.

Aparıcı: Bəli. Niyə bəs özümüzü tanımaqdan, daha doğrusu Allahı tanımaqdan yada Allahın var olduğunu bilməkdən qorxuruq?

Adnan Oktar: Əleyhinə bir şey olacaq zənn edir. Kefinin, xoşbəxtliyinin və sevincinin yox olacağını zənn edir. Halbuki əksinə ən böyük zövq alar. Dərindən sevməyi öyrənər. Dünyadakı ən böyük zövqdür. Nəfs zövqüdür. Ən böyük nəfs zövqünü qazanmış olar. Bu, nə bir restoranda yemək yeməyə bənzər, nə bir turist gəzintisinə bənzər, nə də bir musiqi dinləməyə bənzər, bu alınacaq bütün zövqlərdən qat-qat üstün müqayisə edilməz bir zövqdür. Zövq ölçüsüdür. Altıncı hissdir. Mömin bunu qazanar. Belə ki, bu zövqü qazanan üçün günün 24 saatı çox zövqlüdür, hər şeydən çox zövq alar. Cüzi bir şey belə ona böyük zövq verər. Amma digər insanların qətiyyən xoşbəxt olmurlar, belə ki, onların hər şeyi, pulu, yeyib-içməyi, var-dövləti olsa belə. Yeməkləri onu narahat edər, yəni onları özünü ölümə aparan xolesterol yükü kimi görər, başına bəla kimi görər. Evinin hər an yanması, əlindən alınması, maddi cəhətdən çıxılmaz vəziyyətə düşməsi və s. kimi qorxulardan qətiyyən yaxasını qurtara bilməz. Məsələn, uşağını məktəbə göndərər və onun dərdini çəkər. Görəsən avtomobil mi dəydi? Başına bir iş mi gəldi? Özünün xeyli dərdləri olar. Məsəl üçün, gözünə bir şey olar; görəsən gözümdə xərçəng xəstəliyi mi yaranamağa başladı? Dodağında bir şey əmələ gələr; görəsən xərçəng xəstəliyi mi yaranmağa başladı? Bir yerinə baxıb bir şey görər, görəsən bu urdurmu? deyər. Yox, deyəsən məndə apendisit əmələ gəldi? Hər gün bir narahatlıq və əzab içində olar. Təkcə özü üçün deyil, ailəsi üçün də əzab və qorxu içində olar və bundan ötrü də, əsəbləri xeyli pozular. Ya daima siqaret çəkirlər, ya öcəşkən və təcavüzkar olurlar, ya da narkotikdən istifadə etməyə başlayırlar, bildiyiniz kimi, bu bütün dünyada geniş yayılmışdır. ABŞ-da əsas məsələdir. Narkotikdən, kokaindən, marixuanadan istifadə etməyən olduqca az insan var. Bu, dövlət rəhbərlərindən tutmuş, xalqın ən aşağı təbəqəsinə daxil olan insanlar arasında da geniş yayılmışdır. (Hörmətli Adnan Oktarın Kanal 35-də verdiyi müsahibədən, 14 fevral 2009-cu il)

Allaha və axirətə iman etmədikləri üçün

Ətrafınızda gördüyünüz hər hansı bir insana; "Allahdan qorxursanmı?" deyə sual versəniz, bu insanın verəcəyi cavab böyük ehtimal ki, "bəli" olacaq. Lakin bir insanın Allahdan qorxub qorxmadığının tam olaraq başa düşülməsi üçün, bunu yalnız sözlə ifadə etməsi kifayət deyil. İnsanın həqiqətən qorxub qorxmadığını, yəni qəlbindəkini bilən yalnız Allahdır. Ancaq möminlər də bunu onun həm sözlərindən, həm də davranışlarından anlaya bilərlər. Bunun üçün, həmin bu insanın Allahı razı salmaq üçün etdikləri ilə bu mövzuda söylədiyi sözlər düz mütənasib olmalıdır. Əgər bir insan Allaha olan qulluq vəzifəsini tam şəkildə yerinə yetirmirsə, Onun qoyduğu hüdudlarını aşmaqdan çəkinmirsə və ya özünə Allahın ayələri xatırladıldığı zaman bunlara tabe olmursa, bu insanın Allahdan qorxduğuna inanmaq qeyri-mümkündür.

Allah Quranda özlərinə verilən öyüddən üz döndərən insanların vəziyyətini belə bildirmişdir:

Onlara nə olub ki, öyüddən üz döndərirlər? Sanki ürküdülmüş vəhşi uzunqulaqlardır ki, aslandan qaçırlar. Əksinə, onlardan hər biri vəhy olunmuş səhifələrin məhz ona verilməsini istəyir. Xeyr! Əksinə, onlar Axirətdən qorxmurlar. Xeyr! Bu (Quran) bir öyüddür. İstəyən öyüd alıb düşünər. (Müddəssir surəsi, 49-55)

Yuxarıdakı ayələrdən də göründüyü kimi, inkarçıların öyüddən üz döndərmələrinin, hətta qaçmalarının səbəbi Allahdan və axirətdən qorxmamalarıdır. Ancaq bu insanlar; üz döndərdikləri hər öyüd və eşitməməzliyə vurduqları hər gözəl sözə görə haqq-hesab günü sorğu-sual olunacaqlar və həyatlarında heç qarşılaşmadıqları əzabla qarşılaşacaqlar. Hər dəfə özlərinə bildirilən həqiqətləri anlamazlıqdan gəldikləri və doğru yola çağırıldıqları vaxt buna tabe olmadıqları təqdirdə, cəhənnəmə bir addım da yaxınlaşırlar. Allah bu insanlara dünyada müəyyən qədər möhlət verər və "bəlkə öyüd alıb düşünərlər" deyə xəbərdar edənlər göndərər. Bu möhlət, çox vaxt Allah qorxusu və axirət inancı olmayan insanları aldadar. Daha yaşayacaq çox illərinin olduğunu düşündükləri üçün, özlərinə xatırladılan şeylərə məhəl qoymazlar və bunda da heç bir problem görməzlər. Hətta olduqca sayğısız və üsyankar ifadələr işlədər, belə ki; "...bəs niyə Allah bizi dediklərimizə görə cəzalandırmır?..." (Mücadilə surəsi, 8) deyəcək qədər həddlərini aşarlar. Bu sözləri işlədəcək qədər Allah qorxusundan və axirət həqiqətindən uzaq insanların möminlərin çağırışlarına cavab vermələri onsuz da qeyri-mümkündür.

Bu insanlar gözəl sözə əməl etməməklə nə qədər böyük ziyana uğradıqlarını, ancaq öldükdən sonra anlayacaqlar. Ancaq o zaman həqiqi mənada Allah qorxusunu bütün mənlikləriylə hiss edəcəklər. Cəhənnəm əzabının şiddətini isə içinə girib onu daddıqları vaxt, öyrənmiş olacaqlar. Quranda bu insanlara cəhənnəmdə belə səsləniləcəyi bildirilmişdir:

İnkarçılar Odun qarşısına gətiriləcəkləri gün onlara: “Məgər bu, həqiqət deyilmi?” deyiləcəkdir. Onlar: “Bəli, Rəbbimizə and olsun ki, həqiqətdir!” deyəcəklər. Allah da: “İnkar etdiyinizə görə dadın əzabı!” deyəcəkdir. (Əhqaf surəsi, 34)

 

Vicdanlarına deyil, nəfslərinə uyduqları üçün
İnkarçıların Allah yoluna çağırıldıqları vaxt, bu çağırışa cavab verməmələrinin səbəblərindən biri də vicdanlarına uymayıb, nəfslərinə uyaraq hərəkət etmələridir. İnsan çətin bir vəziyyətlə üzləşdikdə, mühüm bir qərar verməsi və ya yaxşı ilə pis arasında seçim etməsi lazım gəldikdə içindən iki ayrı səsin gəldiyini hiss edər. Bu səslərdən biri ona yaxşı və doğru olanı göstərdiyi halda, digəri pis və yanlış olana sövq edər. Hər insan içindəki bu səsi eşitmişdir. Məsələn, ehtiyac içindəki bir insana kömək etmək lazım gəldikdə, içindən bir səs əlindən gələnin ən çoxunu bu insana verməsini söylədiyi halda, digər səs ona kömək edəcəyi təqdirdə, özünün ehtiyac içində qalacağını, bunu etməyin onun üzərinə düşmədiyini və daha bir çox şeyi qulağına pıçıldayar. Bu səslərdən doğru və yaxşı olanı göstərən vicdandır və vicdan Allahın səsidir. Nəfs isə pis şeyləri pıçıldayar və şeytanın səsidir.

Allah Şəms surəsində insanın, nəfsin pisliyi əmr edən xüsusiyyətindən uzaq durmasını belə əmr edir:

And olsun nəfsə, ona nizam və biçim verənə, ona günahları və onlardan uzaq durmağı təlqin edənə! Nəfsini təmizləyən uğur qazanmışdır. Onu batıran isə ziyana uğramışdır. (Şəms surəsi, 7-10)

Ayələrdə də bildirildiyi kimi, Allah insana nəfslə yanaşı, həmin nəfsə günahlardan uzaq durma duyğusunu təlqin etmişdir. Vicdan eyni zamanda bu çəkinmə istəyidir və insanı daim Allahın razı olacağı, bəyənəcəyi rəftarlara yönəldər. İnsan bu səsə qulaq asıb uyduğu təqdirdə Allahın razı olacağı və gözəl nemətlərlə dolu tərtəmiz həyat yaşayar. Vicdan insana gözəl sözə əməl etməsini, Allaha təslim olmasını, Allahın hüdudlarını qorumağı pıçıldadığı halda, nəfs insana pis əməlləri və inkarı, öyüddən üz döndərməyi əmr edər. Vicdanına uymayan insan, nəfsinə uymuş olur ki, bu insan da böyük ziyan içərisindədir. Çünki Allah bir ayəsində nəfsin pis əməllərə sövq edən xüsusiyyətini hz. Yusif (ə.s)-ın ağzından çıxan sözlə belə bildirir:

Mən özümə bəraət qazandırmıram. Çünki, Rəbbimin rəhm etdiyi kəs istisna olmaqla, nəfs insana var gücüylə pis işləri əmr edər. Həqiqətən, Rəbbim Bağışlayandır, Rəhmlidir”. (Yusif surəsi, 53)

Vicdan; Allahın dünyada insana, nəfsin əmr etdiyi pis şeylərdən çəkinmək üçün verdiyi ən böyük nemətlərdən biridir. Çünki insan bütün həyatı boyu müxtəlif sınaqlardan keçirilər. Qarşısına çıxan hadisələrdə, edilən çağırışlarda, verilən öyüdlərdə, yaxşı ilə pisi ayırd etmək və bəzi seçimlər etmək məcburiyyətində qalar. Etdiyi bu seçimlər, verdiyi reaksiyalar və qərarlar onun sonsuz axirət həyatındakı yerini müəyyənləşdirəcək. Vicdan; insanın nə edəcəyindən, harada olacağından və hansı vəziyyətlə qarşılaşacağından asılı olmayaraq, hər vəziyyətdə özünə Allahın bəyənəcəyi ən doğru və gözəl rəftarı göstərməyi əmr edər. İnsan istəsə də, istəməsə də, hətta vicdanının səsini ört-basdır etməyə çalışsa da, vicdan yenə susmaz, mütləq haqqı insana pıçıldayar. İnsana düşən isə, bu gözəl sözə əməl etmək və Allahın yoluna dəvət edənlərə, yaxşı əməllər işləməyi əmr edən və pis əməllər görməyi qadağan edənlərə tabe olaraq Allaha təslim olmaqdır. 

Hər insan Allahın doğru yoluna, gözəl əxlaqa, haqq dinə tabe olmağa, ibadət etməyə, yalnız Allahın rizasını axtarmağa, axirət üçün hazırlıq görməyə, dünyəvi ehtiraslardan xilas olmağa dəvət edildiyi vaxt, bunun doğruluğunu vicdanı sayəsində anlayar. Amma dini inkar edənlər böyük səhvlik edərək vicdanlarının səsini eşitməməzliyə vurar, nəfslərinin özlərini sövq etdiyi pis əməllər işləyərək yaşamağa davam edərlər.

Məsələn, təsəvvürümüzdə Allahın varlığını inkar edərək səhvliyə yol verən ateist bir insan canlandıraq. Bu insan vicdanının səsini eşitməməzliyə vurmuş, nəfsinin hiyləsinə düşmüş bir insandır. Çünki hər insan, ətrafındakı yaradılış dəlillərini görə biləcək, kainatda olan hər hansı bir şeyin təsadüfən yarana bilməyəcəyini, hamısının üstün qüdrət sahibi bir yaradıcı tərəfindən yaradıldığını anlaya biləcək vicdana və anlayışa malikdir. Bu insana bir ağac rəsmi göstərsək və "bu rəsim yerə tökülən boyaların təsadüfən qarışması nəticəsində meydana gəldi, şüurlu şəkildə çəkilmədi" desək buna qətiyyən inanmaz. Amma bəlkə də, eyni insan ağlını, məntiqini, vicdanını bir kənara qoyaraq, həqiqi bir ağacın təsadüfən yarandığını, yaradılmadığını iddia edə bilər. Məhz bu vicdana uymamağın, nəfsə uyaraq inkarda israr etmənin açıq-aydın bir nümunəsidir.

Necə ki, bugünkü gündə ətrafımıza baxdığımız vaxt, bu yanlış məntiqi israrla davam etdirən bir çox insanın olduğunu görərik. Bu insanlara iman etmələri üçün edilən çağırışlar da nəticəsiz qalır. Özlərinə göstərilən dəlillərə inanmamaqda israr edən bu insanlar, vicdanlarının səsini dinləmədikləri üçün gözəl sözə əməl etmirlər. Amma bu insanlar, haqq-hesab günündə dünyada olarkən çağırışlara cavab vermədikləri və özlərini yaradan Allahın sonsuz qüdrətini qiymətləndirə bilmədikləri üçün peşman olacaqlarını unutmamalıdırlar.

Səmimi insan istənilən halda vicdanına uyar

Aparıcı: Bəli. Yaxşı, nəfsdən bəhs etdik, şirk qoşmaqdan bəhs etdik. Biz nəfsimizlə necə mübarizə apara bilirik? Və ya necə olur ki, apara bilmirik? Hansı vəziyyətdə nəfsimizə müdaxilə edə bilmirik? Bəs hansı vəziyyətdə edirik?

Adnan Oktar: Bəli, insanın vicdanı mənfəətləri və məntiqiylə zidd düşdükdə, əgər o mənfəətlərinə və məntiqinə uyğun hərəkət edərsə bu nəfs deməkdir. Nəfsinin istəyini üstün tutur deməkdir. Biz daim haqqın, doğrunun tərəfində durmaq məcburiyyətindəyik. Məsələn, tutaq ki, bir insan var, əzab çəkir, narahatdır, bizim onu xilas etmək imkanımız var, amma bu bizə baha başa gələcək. İnsanlar bundan qaçırlar. Məntiqlə düşünərək; "onsuz da pulum azdır, bu az pulumu da ona mı verim?" deyir. Əlbəttə ki, o pulu ona ver, Allah sənə daha artığını verər. Həmin insana o pulu vermir. Allah bu dəfə o pulu onun üçün xəstəxana verəcəyi pula döndərir. Qat-qat çoxunu xərcləyir. Heç gözləmədiyi yerlərə xərcləyər və axirətdə də nəsibi olmaz. Yəni hər şeydə Allah rizasının ən çoxunu qazanmaq variantı seçilməlidir. Dost seçərkən, yoldaş seçərkən, evlənərkən, peşə seçərkən, bir yerə gedərkən, bir şey edərkən həmişə Allahın rizasının ən çoxunu axtarılaraq hərəkət edilməlidir. O zaman daim bərəkət və gözəllik yaşanar. Əks halda uğursuzluq, bərəkətsizlik sonu gəlməyən tərsliklər yaşanar. Eləcə də, diqqət edirsinizsə insanlar daimi boğuşma halındadır, daima; "əfsus", "tərslik" "batdım", "yandım", "ölürəm", "görəsən məndən daha dərdli insan vardır mı?", "bütün ömrüm dərdlərlə, bəlalarla keçir" deyərlər. Həqiqətən də Allah süründürür. Amma dürüst səmimi insanlar, daim Allah rizası üçün hərəkət edənlərin yolu daim açıqdır, daim xoşbəxt olarlar, daim gözəl yolda gedərlər. (Hörmətli Adnan Oktarın Kanal 35-dəki müsahibəsindən, 14 fevral 2009-cu il)

 

Özlərini digər insanlardan üstün gördükləri üçün

İnkarçı insanın, gözəl sözə əməl etməsinə və iman edənlərin yolu ilə getməsinə mane olan ən böyük səbəblərdən biri də qürurlu və təkəbbürlü olmasıdır. Allahın; "vicdanları qəbul etdiyi halda, zülmkarlıq və təkəbbürlərindən ötrü bunları inkar etdilər..." (Nəml surəsi, 14) ayəsində də bildirdiyi kimi təkəbbür, inkarın ən əhəmiyyətli səbəblərindən biridir. Qürur və təkəbbür deyildikdə isə ağla dərhal şeytan gəlməlidir. Çünki şeytan Allahın hüzurundan qürurlu və təkəbbürlü olduğundan üçün qovulmuşdur. Allah bu hadisəni Quranda belə bildirir:

Sizi xəlq etdik, sonra sizə surət verdik, sonra da mələklərə: “Adəmə səcdə edin!” – dedik. İblisdən başqa hamısı səcdə etdi. O, səcdə edənlərdən olmadı. Allah dedi: “Mən sənə əmr etdikdə sənə səcdə etməyə nə mane oldu?” İblis dedi: “Mən ondan daha üstünəm. Çünki Sən məni oddan, onu isə palçıqdan yaratmısan!” Allah dedi: “Buradan aşağı en! Burada təkəbbürlük göstərmək sənə yaramaz. Çıx get, çünki sən alçaldılmışlardansan”. (Əraf surəsi, 11-13)

Ayələrdən görüldüyü kimi, şeytan, hz. Adəm (ə.s)-a səcdə etməyi qüruruna sığışdıra bilməmiş və özünün hz. Adəmdən daha üstün olduğunu iddia etmişdir. Cənnətdən qovulmasının səbəbi də budur. Dünyada da şeytanın yoluna tabe olan insanların vəziyyəti buna bənzərdir; onlar da şeytanın təlqinlərinə açıq olduqları üçün gözəl sözə əməl etməzlər, çağırıldıqları şeylərə qürurla və həyasızca cavab verərlər. Məsələn, belə bir insana yanlış bir rəftarı xatırladılaraq, Qurana görə doğru olanın nə olduğu deyilsə, bunu qüruruna sığışdıra bilməyəcəkdir. Dolayısilə bu xatırlatmaya məhəl qoymayacaq və yanlış rəftarını qətiyyən düzəltməyəcək. Allah başqa bir ayədə özünü yüksək tutmağın, yəni eqoistliyin insanları günaha necə sürüklədiyini belə bildirir:

Ona: “Allahdan qorx!” deyildikdə, lovğalıq onu daha da günaha sürükləyər. Ona Cəhənnəm kifayət edər. Ora nə pis yataqdır! (Bəqərə surəsi, 206)  

Digər bir ayəsində isə Allah bu insanlara çağırıldıqları şeylərin ağır gəldiyini bildirir ki, bunun da təməlində eyni səbəb yatır:

...Sənin çağırdığın şey müşriklərə ağır gəldi. Allah istədiyi kəsi bunun üçün seçər və Ona səmimi-qəlbdən üz tutanı Özünə tərəf yönəldər. (Şura surəsi, 13)

Quranda inkarçıların doğru yolla getməmək üçün ortaya atdıqları bəhanələrdən birinin də, özlərinə öyüd verən, yaxşı əməllər işləməyi əmr edən insanların özləri kimi ətdən sümükdən insanlar olmaları olduğunu bildirilmişdir. Bütün dövrlərdə yaşayan inkarçılar bu zehniyyətdə olmuşdur. Allah inkarçıların bu primitiv məntiqindən bir çox ayəsində xəbər vermişdir:

Onlar dedilər: “Siz də bizim kimi sadəcə bir insansınız. Mərhəmətli Allah heç bir şey nazil etməmişdir. Siz ancaq yalan danışırsınız”. (Yasin surəsi, 15)

Onun qövmünün irəlidə gedən inkarçıları dedilər: “Biz səni özümüz kimi sadəcə bir insan hesab edir və içimizdən ancaq düşüncəsiz olan ən rəzil adamların sənə qoşulduğunu görürük. Həmçinin sizin bizdən üstün olduğunuzu da görmürük. Əksinə, biz sizi yalançı hesab edirik”. (Hud surəsi, 27)

Qövmünün inkar edən ağsaqqalları dedilər: “O da sizin kimi sadəcə bir insandır. Sizə böyüklük etmək istəyir. Əgər Allah elçi göndərmək istəsəydi, mələklər göndərərdi. Biz bunu ulu babalarımızdan eşitməmişik. (Muminun surəsi, 24)

Ayələrdə də bildirilən bu azğın anlayışa görə, bir insanın digər bir insanı imana dəvət edə bilməsi üçün, onun, digər insanlardan üstün bəzi xüsusiyyətləri olmalı, xətalardan və qüsurlardan münəzzəh varlıq olmalıdır. İnkarçıların bu azğın düşüncələri müqabilində elçilərin verdikləri cavab isə belə olmuşdur:

Elçiləri onlara dedilər: “Biz də sizin kimi bir insanıq. Lakin Allah Öz qullarından istədiyinə lütfkarlıq edir. Allahın izni olmadan biz sizə heç bir dəlil gətirə bilmərik. Möminlər ancaq Allaha təvəkkül etməlidirlər. (İbrahim surəsi, 11)

Eqoistliyin digər əlaməti də qarşı tərəfin özündən daha ağıllı ola biləcəyini, daha məqsədəuyğun qərarlar verə biləcəyini qəbul etməmək, daim öz ağlının daha üstün olduğunu düşünməkdir. "Ağlını bəyənmək" kimi xarakterizə edə biləcəyimiz bu pis xüsusiyyətə sahib insanlar daima çox böyük ziyan içərisindədirlər. Hər şeydən əvvəl bu insanlar yaxşı və gözəl də olsa başqa fikirlərə açıq deyillər. Ən kiçik məsləhətə, öyüdə belə dözümləri yoxdur. Öz ağıllarını bəyəndikləri üçün haqq olan hər cür çağırış qarşısında, qulaqları tıxalı, gözləri isə bağlı vəziyyətdədirlər. Halbuki Allah; "...Biz istədiyimiz kəsi dərəcə-dərəcə yüksəldirik. Hər bilik sahibindən də üstün bir bilən vardır" (Yusif surəsi, 76) ayəsiylə insanları bu yanlış düşüncədən çəkindirmişdir. 

Buna görə də, bir insan, ətrafındakı insanların özündən daha ağıllı ola biləcəyini düşünərək hər cür fikrə, tənqidə, xəbərdarlıq və ya tövsiyəyə açıq olmalıdır. Ancaq bu fikirlər, xəbərdarlıq və tövsiyələr də, şübhəsiz ki, Qurana uyğun olmalıdır. Çünki cahil insanlar bir-birlərinə öz batil meyarları və öz çirkin əxlaqları çərçivəsində tənqidlər yönəldəcək və gözəl yola yönəltməyəcəklər. Təkcə Allahın insanlara endirdiyi yeganə düzgünlük meyarı olan Qurana uyan insanların çağırışları insana fayda verər. Çünki möminlər hadisələri Quran gözüylə qiymətləndirə bilən, təmiz ağıl sahibi insanlardır. Hadisələrə baxış prizmaları və sözləri də, daim Quran məntiqinə əsaslandığından olduqca məqsədəuyğundur. Eynilə, bir-birlərinə göstərdikləri çıxış yolları, problemlər qarşısında gətirdikləri həllər də belədir. Bu vəziyyətdə möminlərin hər söylədiyinə, izah etdiklərinə, xəbərdarlıq və ya tövsiyələrinə rahatlıqla təslim olmaq ən ağıllı hərəkət olacaq.

Lakin öz ağlını yetərli hesab edən və içində olduğu vəziyyətdən məmnun olan insanlar isə, özlərini inkişaf etdirməyə ehtiyac duymazlar. Bundan ötrü də, doğrunu və yaxşını tapa bilməz, öz qurduqları kiçik dünyada, xətaları, çatışmazlıqları və qüsurlarıyla yaşamağı qəbul edərlər. Bu insanlar qürurlarından ötrü böyük ziyana uğrayarlar. Yaxşı və gözəl olan, özlərini xoşbəxt edəcək, rahatladacaq həqiqətləri, (üstəlik, vicdanları da qəbul etməsinə baxmayaraq) sırf eqoistliklərindən ötrü qəbul etməzlər. Ancaq cəhənnəm əzabını daddıqları vaxt, bu qürurları yox olar. Artıq Allaha boyun əymiş, təslim olmuş vəziyyətdə sonsuza qədər yalvararlar, amma orada özlərinə; “dad bu əzabı! Sən ki (öz aləmində) üstün və şərəfli idin” (Duxan surəsi, 49) deyə səslənilər.